जलसंवर्धनात वनांची भूमिका पर्यावरण प्रकल्प | Jalsanvardhanatil Vananchi Bhumika Prakalp

Role of forests in water conservation information in Marathi | पर्यावरण शिक्षण व जलसुरक्षा प्रकल्प

 Jalsanvardhanatil Vananchi Bhumika Prakalp | Paryavarn Jalsuraksha Prakalp | Jalsanvardhanatil Vananchi Bhumika | पर्यावरण जलसुरक्षा प्रकल्प ११वी १२वी Evs project class 11 and 12 | Evs project topic | evs project for college in Marathi pdf

प्रकल्प प्रस्तावना 

पर्यावरणामध्ये वने एक महत्वाची भूमिका बजावतात. जलसंवर्धनाच्या क्षेत्रात वनांचे मोलाचे योगदान आहे. भारतात पर्यावरणीय विविधता आढळते. भारतातील पर्यावरणीय प्रणाली ही जास्त मान्सून वर अवलंबून आहे. बाराही महिने जलचक्र टिकवून ठेवण्यासाठी, भूजल पुनर्भरण करण्यासाठी आणि शाश्वत पाण्याची उपलब्धता सुनिश्चित करण्यासाठी जंगले अतिशय महत्वाची आहेत.

जलचक्रासह विविध पर्यावरणीय प्रक्रियांचे नियमन करण्यामध्ये वने महत्वाची भूमिका बजावतात. वने पावसाचे ढग रोखतात, मातीमध्ये वनस्पती पाणी साठवून ठेवतात आणि ते साठवलेले पाणी हळूहळू सोडतात ज्यामुळे पाणी वाहून जाणे कमी होते आणि मातीची होणारी धूप थांबते.  हे जलचक्राचे नियमन आवश्यक आहे, विशेषत: भारतासारख्या देशात, जिथे शेती आणि उपजीविका हे सातत्यपूर्ण आणि पुरेशा पाण्याच्या उपलब्धतेवर खूप अवलंबून आहे. इंडिया स्टेट ऑफ फॉरेस्ट रिपोर्ट (ISFR) 2021 नुसार, भारतात अंदाजे 24.62% भौगोलिक क्षेत्र जंगलाखाली आहे. भारताच्या जलप्रणालीच्या नैसर्गिक नियमनासाठी ही जंगले अत्यंत  महत्त्वाची आहेत.

 

प्रकल्प अनुक्रमणिका

अ.क्र.	घटक	पान नं.
१)	प्रकल्पाची उद्दिष्टे
२)	विषयाचे महत्व
३)	प्रकल्प कार्यपद्धती / अभ्यासपद्धती
४)	निरीक्षणे
६)	विश्लेषण
८)	निष्कर्ष
९)	संदर्भ
१०)	अहवाल

प्रकल्प उद्दिष्ट्ये 

1.    जल संवर्धनातील वानांची भूमिका याबाबत सविस्तर माहिती मिळवणे.

2.    वने कशी जलसंवर्धन करतात याबाबत माहिती मिळवून त्या माहितीचे संकलन करणे.

3.    जल संवर्धन करण्यासाठी वनसंवर्धनाची आवश्यकता का भासते याबाबत मुद्द्यांची माहिती मिळवणे.

4.    जलसंवर्धनासाठी वनसंवर्धन का महत्त्वाचे आहे याबाबत माहिती मिळवणे.

5.    जलसंवर्धनासाठी वनांची भूमिका या विषयावरील माहिती सर्वांना उपलब्ध करून देणे.

 

 

प्रकल्प विषयाचे महत्व

 

मानव आणि इतर सजीव जगण्यासाठी आणि आरोग्यासाठी पाण्यावर अवलंबून असतात. पिण्याच्या पाण्याचा स्वच्छ स्त्रोत म्हणून वानांकडे फार पूर्वीपासूनच पहिले जाते.घरगुती, कृषी आणि औद्योगिक गरजांसाठी वापरल्या जाणाऱ्या सर्व पाण्याचा मोठ्या प्रमाणात वन पाणलोट पुरवठा करतात. जंगले पर्जन्यवृष्टी वाढवण्यासाठी वातावरणातील आर्द्रतेचा पुनर्वापर करतात. पर्जन्यमान आणि पाणीपुरवठ्यासाठी जंगलांचे महत्व अधिक आहे.

जलचक्रामध्ये सुधारणे करणे, पाण्याचा प्रवाह कमी करणे, पाण्यातील प्रदूषके गळून बाजूला करणे, पूर नियंत्रण करणे इत्यादी बाबींमध्ये जंगले महत्वाची भूमिका बजावतात.

जलचक्र नियमनात वनांचे महत्त्व असूनही, अत्याधिक शोषणामुळे जंगलांना प्रचंड धोका निर्माण झाला आहे. वाढत्या मानवी लोकसंख्येला आवश्यक पाणी पुरवठा सुनिश्चित करण्यासाठी आणि दुष्काळ आणि वाळवंटीकरणामुळे उद्भवणारी प्रतिकूल पर्यावरणीय परिस्थिती कमी करण्यासाठी आणि जलसंवर्धन करण्यासाठी जंगलांना अनन्यसाधारण महत्व आहे. म्हणून जलसंवर्धनातील वनांची भूमिका प्रत्येकाला माहिती होण्यासाठी “जलसंवर्धनातील वाणांची भूमिका” या विषयाबाबत अधिक माहिती घेणे अत्यंत महत्वाचे आहे.

 

 

प्रकल्प निरीक्षणे

 

1)               जंगलतोडीमुळे नदीच्या प्रवाहात घट:

या विषयाच्या अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की जास्त जंगलतोड असलेल्या प्रदेशांमध्ये, जसे की पश्चिम घाटाच्या काही भागांमध्ये नदीच्या प्रवाहात घट झाली आहे. जंगलाच्या आच्छादनात घट झाल्यामुळे पाण्याचा प्रवाह वाढतो, जमिनीतील ओलावा कमी होतो आणि भूजल पातळी कमी होते, ज्यामुळे विशेषतः कोरड्या हंगामात शेवटी नदीचे प्रवाह कमी होतात आणि नद्या कोरड्या पडायला लागतात.

 

2)               जंगले आणि भूजल पातळी:

हिमालयाच्या पायथ्याशी असे निदर्शनास येते की, येथील ज्या जमिनीवर वनांचे अच्छादन अधिक आहे त्या ठिकाणाची जमीन पावसाचे पडणारे पाणी साठविण्यासाठी अधिक सक्षम आहे.

उत्तराखंड भागाचा अभ्यास केला असता असे निदर्शनास येते की जंगली प्रदेशांमध्ये जंगल नसलेल्या क्षेत्रांपेक्षा 40% जास्त पावसाचे पाणी साठवले जाते.

 

3)               पूर स्थिती कमी करणे:

मान्सूनच्या पुराचा प्रभाव कमी करण्यात जंगले कशा प्रकारे  भूमिका बजावतात याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे बिहार आणि आसाममधील पूरप्रवण क्षेत्र  आहे. या प्रदेशांमधील जंगले असलेल्या भागात पावसाचे पाणी धरून ठेवण्याच्या आणि हळूहळू सोडण्याच्या जंगलांच्या क्षमतेमुळे पूरस्थिती आटोक्यात राहते.

 

वने जलसंवर्धनात अशा प्रकारे अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

§    पाऊस पडणे: .

§    पाणी शोषण:

§    भूगर्भजल पुनर्भरण:

§    नद्यांचा उगम:

§    बाष्पीभवन कमी करणे:

§    मातीची धूप कमी:

§    पूर नियंत्रण:

 

 

प्रकल्प विश्लेषण

 

1.              जलसंवर्धनातील जंगलांचे महत्त्व

 

जलसंवर्धनात जंगले महत्त्वपूर्ण योगदान देतात:

1.                पावसाचे पाणी अडवणे आणि शोषून घेणे:

जंगले पावसाचे ढग रोखतात, त्यामुळे पर्जन्यमानात सुधारणा होते. जगलांचे छत पावसाच्या पाण्याचा मारा थेट जमिनीवर होण्यापासून रोखतात. त्यामुळे जमिनीवरील पाण्याचा प्रवाह मंदावतो आणि  त्यामुळे जमिनीमध्ये  पाणी अधिक प्रमाणात शोषले जाते आणि पुनर्भरण होते.

  

2.                पृष्ठभागावरील वाहून जाण्याचे प्रमाण कमी करणे

झाडांची मुळे जमिनीत हळूहळू पाणी शोषून घेऊन पृष्ठभागावरील वाहणाऱ्या पाण्याचा प्रवाह कमी करतात. हे कार्य विशेषत: भारतामध्ये महत्त्वपूर्ण आहे, जेथे पृष्ठभागाच्या प्रवाहामुळे अनेकदा मातीची धूप होते आणि अचानक पूर येतो. पर्यावरण, वन आणि हवामान बदल मंत्रालयाच्या (MoEFCC) अहवालानुसार, ज्या ठिकाणी जमिनीच्या पृष्ठभागावर वनांचे आच्छादन आहे त्या ठिकाणच्या तुलनेत ज्या ठिकाणी जमिनीच्या पृष्ठभागावर जंगले कमी आहेत त्या ठिकाणी  जंगले नसलेल्या 20-40%  जलसंवर्धन कमी होते.

 

3.                भूजल पुनर्भरण:

सेंद्रियपदार्थांचे प्रमाण जास्त  असलेल्या जंगलातील मातीत पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता जास्त असते. विशेषत: हिमालयीन आणि पश्चिम घाट प्रदेशात असणारी जंगले ही भूजलाच्या उच्च पातळीशी जोडली गेली आहे. ज्यामुळे खालच्या  भागात पाण्याच्या उपलब्धतेचा फायदा होतो.

  

4.                पाण्याच्या गुणवत्तेत सुधारणा:

जंगले प्रदूषके , गाळ आणि अतिरिक्त पोषक द्रव्ये अडवून नैसर्गिक रीतीने पाणी स्वच्छ करण्याचे  काम करतात. याचा उपयोग भारतातील नद्या आणि तलावांच्या पाण्याच्या गुणवत्ता चांगली राखण्यासाठी  होतो.

Role of forests in water conservation in Marathi
Role of forests in water conservation information in Marathi 
Role of forests in water conservation project in Marathi

2.                जलसंवर्धनात वनांची महत्त्वाची भूमिका

 

·       वन अच्छादन आणि भूजल पातळी यांच्यातील सहसंबंध:

ग्राउंड वॉटर बोर्ड (CGWB) ने केलेल्या अभ्यासानुसार जंगलांची घनता आणि भूजल पातळी यांमध्ये सकारात्मक सहसंबंध आहे. पश्चिम घाट, ईशान्येकडील राज्ये आणि हिमालयीन प्रदेश यासारख्या उच्च वनाच्छादित प्रदेशांमध्ये जंगलतोड झालेल्या भागांच्या तुलनेत भूजल पातळी जास्त आढळते.

  

·       जंगलाची हानी आणि पाण्याच्या गुणवत्तेवर परिणाम:

राष्ट्रीय स्वच्छ गंगा मिशनच्या माहितीच्या आधारे असे निदर्शनास येते की , उत्तराखंड आणि हिमाचल प्रदेशातील जंगले नदीच्या पाण्याची गुणवत्ता चांगली राखण्यामध्ये महत्वाची भूमिका बजावतात. या प्रदेशातील गंगा नदीच्या उपनद्यांमध्ये, तुलनेने कमी जंगलतोड झालेल्या खोऱ्यांमध्ये गाळ आणि पोषक घटकांचे प्रमाण कमी आहे.

जंगलांमधील वृक्ष आणि वनस्पतींची मुळे गाळ थांबवतात, पोषक घटक पाण्याबरोबर वाहून जाण्यापासून रोखतात.  तसेच, झाडांच्या मुळांमुळे पाण्यातून जड धातू आणि इतर हानिकारक घटक गाळले जातात. परिणामी, जंगल असलेल्या भागातील पाणी हे अधिक शुद्ध आणि वापरण्यायोग्य असते. या माहितीद्वारे हे स्पष्ट होते की जंगले फक्त पर्यावरणीय संवर्धनासाठीच नव्हे, तर जलसंवर्धनासाठी आणि पाण्याची गुणवत्ता टिकवण्यासाठीसुद्धा आवश्यक आहेत.

 

·       जलविज्ञान मॉडेल आणि पाणी धारणा क्षमता:

हायड्रोलॉजिकल मॉडेल्स आणि वॉटर रिटेन्शन कॅपॅसिटीच्या आधारावर, भारतीय संशोधन संस्थांनी वन आच्छादन आणि पाणलोट क्षेत्रातील पाणी धारणा क्षमता यांमध्ये असलेल्या संबंधाचे निरीक्षण केले. त्यांच्या संशोधनानुसार, वन आच्छादनात केवळ आपण 1% वाढ केली तरी देखील पाणलोट क्षेत्राची पाणी धारणा क्षमता अंदाजे 10-15% ने वाढू शकते.

जंगलातील झाडांची मुळे जमिनीला घट्ट पकडून ठेवतात आणि पावसाचे पाणी अधिक काळ जमिनीत साठून ठेवण्यास मदत करतात, ज्यामुळे भूजल पुनर्भरणाची प्रक्रिया वेगाने  होते. तामिळनाडू आणि आंध्र प्रदेश यांसारख्या राज्यांमध्ये  भूजल हा शेतीसाठी आणि पिण्याच्या पाण्याचा प्रमुख स्त्रोत आहे. यामुळे या भागामध्ये पाणलोट क्षेत्रामध्ये वनसंवर्धन केल्यास  भूजलपातळी सुधारण्यास मदत होईल.

 

3.                जलसंवर्धन आणि वने

 

जलसंवर्धन म्हणजे पाण्याचे संवर्धन करणे होय. यामध्ये  पाणी साठवणे, पाण्याचा वापर कमी करणे आणि पाण्याची गुणवत्ता सुधारणे इत्यादी गोष्टींचा समावेश होतो. जंगले ही जलसंवर्धनात एक महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

 

वने कशी जलसंवर्धन करतात:

 

वने जलसंवर्धनात अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. वने ही विविध पद्धतींनी पाण्याचा साठा, गुणवत्ता आणि प्रवाह नियंत्रणात मदत करतात.

 

1. पाऊस पडणे:

वनस्पतींद्वारे वातावरणात आर्द्रता उत्सर्जित केली जाते, ज्यामुळे वातावरणातील ओलावा वाढतो. यामुळे पावसाचे प्रमाण वाढून पर्जन्यचक्र (जलचक्र) संतुलित राहते.

 

2. पाणी शोषण:

वृक्षांच्या मुळांद्वारे पावसाच्या पाण्याचे शोषण केले जाते. हे पाणी मुळांमध्ये साठवून ठेवले जाते आणि नंतर हळूहळू भूजल स्तरात मिसळले जाते, ज्यामुळे जलस्रोतांमधील पाण्याची पातळी टिकून राहते.

 

3. भूगर्भजल पुनर्भरण:

वनांमुळे भूजल पुनर्भरण वाढते. झाडांची मुळे जमिनीला घट्ट पकडून ठेवतात, ज्यामुळे पावसाचे पाणी जमिनीत खोलवर जाऊन भूगर्भजल पुनर्भरण होते.

 

4. नद्यांचा उगम:

अनेक नद्या, मोठ्या आणि लहान, त्यांचा उगम वनक्षेत्रांमध्ये होतो. या नद्यांमध्ये सातत्याने पाणी उपलब्ध राहण्यासाठी वने महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

 

5. बाष्पीभवन कमी करणे:

वनांमुळे जमिनीचे तापमान कमी होण्यास मदत होते, त्यामुळे मातीमधील पाण्याचे बाष्पीभवन कमी होते आणि पाण्याचा साठा अधिक काळ टिकतो.

 

6. मातीची धूप कमी:

झाडांची मुळे माती घट्ट धरून ठेवतात, त्यामुळे पावसाने होणारी मातीची धूप कमी होते. यामुळे जमिनीची सुपीकता टिकून राहते आणि जलस्रोतांमध्ये गाळाचे प्रमाण कमी होते.

 

7. पूर नियंत्रण:

वने जमिनीमध्ये पाण्याचे शोषण करून ते साठवून ठेवतात, ज्यामुळे अचानक पावसामुळे होणाऱ्या पुराचा धोका कमी होतो. हे पूर नियंत्रण पाणलोट क्षेत्रात शाश्वत जलस्रोत निर्माण करते.

 

Educational Marathi | Educationalmarathi
पर्यावरण जलसुरक्षा प्रकल्प ११वी १२वी | जलसुरक्षा प्रकल्प मराठी

जलसंवर्धनासाठी वनसंवर्धन का महत्त्वाचे आहे:

 

1.                पाणी साठवून ठेवणे:

वनसंवर्धनामुळे जमिनीत पाणी साठवले जाऊ शकते. वृक्षांची मुळे पाण्याला धरून ठेवतात, ज्यामुळे पाण्याचा साठा अधिक काळ जमिनीत राहतो. यामुळे भूजल पुनर्भरणाला मदत होते.

 

2.                मातीची धूप रोखणे:

वृक्षांच्या मुळांनी माती घट्ट पकडली जाते, त्यामुळे पावसामुळे माती वाहून जात नाही. यामुळे पाण्यातील गाळाचे प्रमाण कमी होते, आणि जलस्रोतांचे प्रदूषण कमी होते.

 

3.                जैवविविधता वाढवणे:

वनसंवर्धनामुळे अनेक प्रजाती सुरक्षित राहतात, ज्यामुळे परिसंस्थेचा समतोल टिकून राहतो. विविध वनस्पती, प्राणी, पक्षी, आणि सूक्ष्मजीव टिकून राहतात, ज्यामुळे पाण्याच्या स्रोतांची गुणवत्ता सुधारते.

 

4.                हवामान बदलाशी लढणे:

वनस्पती कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेतात, ज्यामुळे वातावरणात हरितगृह वायूंचे प्रमाण कमी होते. वनसंवर्धनामुळे हवामान बदलाचे परिणाम कमी होतात. ज्यामुळे पर्जन्यमान आणि पाण्याच्या साठ्यावर सकारात्मक परिणाम झालेले दिसून येतात.

 

निष्कर्ष

1.जल संवर्धनातील वानांची भूमिका याबाबत सविस्तर माहिती मिळवणे या प्रकल्पाच्या माध्यमातून शक्य झाले.

2. वने कशी जलसंवर्धन करतात याबाबत माहिती मिळवून त्या माहितीचे संकलन केले.

3.जल संवर्धन करण्यासाठी वनसंवर्धनाची आवश्यकता का भासते याबाबत मुद्द्यांची माहिती मिळवली.

4. जलसंवर्धनासाठी वनसंवर्धन का महत्त्वाचे आहे याबाबत माहिती मिळवून ती संकलित केली.

भूजल पुनर्भरण ,पर्जन्यवृद्धी तसेच  धूप आणि पूर रोखण्यासाठी जंगले आणि झाडे ही अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. जंगलतोडीमुळे जमिनीवरील वनांचे आच्छादन कमी झाल्यामुळे जमिनीतील पाण्याचे बाष्पीभवन होऊ शकते आणि जमिनीच्या पृष्ठभागावरील तापमान वाढू शकते, ज्यामुळे जलचक्र विस्कळीत होते. म्हणून वनीकरण, नैसर्गिक जंगलाचे संरक्षण यासाठी योग्य ती धोरणे तयार करून त्या धोरणांची अंमलबजावणी करणे आवश्यक आहे. वाढत्या मानवी लोकसंख्येला पाणी पुरवठा आणि दुष्काळासारख्या प्रतिकूल पर्यावरणीय संकटापासून बचाव करण्यासाठी वनसंसाधने महत्वाची भूमिका बजावतात.

 

संदर्भ

1.                EDUCATIONAL मराठी (www.educationalmarathi.com)

2.                पाठ्यपुस्तके महाराष्ट्र राज्य

विविध विषयांवरील प्रकल्प पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा

VIEW

PDF DOWNLOAD करण्यासाठी खालील निळ्या रंगातील बाणावर क्लिक करा.

जलसंवर्धनातील वनांची भूमिका प्रकल्प 5.0 MB .pdf

PDF Password मिळविण्यासाठी DOWNLOAD वर क्लिक करा

DOWNLOAD

नवीन प्रकल्पांच्या Notification मिळवण्यासाठी Educationalमराठी चे You Tube Channel आत्ताच Sbscribe करा.

Subscribe Now ! It's Free

PDF DOWNLOAD कशी करावी हे खालील video मध्ये पहा.

Go to Link