"हवामान बदल : कारणे, परिणाम आणि उपाय यांची संपूर्ण माहिती | Climate Change Project In marathi
Climate change information in Marathi language | Climate change project pdf download | Environmental project pdf
हवामान बदल प्रकल्प प्रस्तावना
हवामान बदल हा आजच्या काळातील सर्वात गंभीर आणि
जागतिक समस्या आहे. याचा परिणाम केवळ पर्यावरणावरच नाही, तर मानवी समाज, अर्थव्यवस्था, आरोग्य, आणि भविष्यातील पिढ्यांच्या जगण्यावरही होत आहे. हवामान बदल
म्हणजे नैसर्गिक किंवा मानवनिर्मित कारणांमुळे पृथ्वीच्या हवामानात दीर्घकाळ
होणारे बदल होय. हवामान बदलामध्ये
वाढते तापमान, पावसासाची अनियमितता, समुद्रपातळीची वाढ, आणि नैसर्गिक आपत्ती (जसे की वादळे, दुष्काळ, पूर) यांचा समावेश होतो.
या प्रकल्पाच्या माध्यमातून मी हवामान बदल
म्हणजे काय, हवामान बदलाची कारणे, हवामान बदलाचे परिणाम , आणि त्यावरील उपाययोजन याबबत सविस्तर माहिती
देण्याचा प्रयत्न केला आहे.
हवामान बदल प्रकल्प अनुक्रमणिका
|
अ.क्र. |
घटक |
पान नं. |
|
१) |
प्रकल्पाची उद्दिष्टे |
|
|
२) |
विषयाचे महत्व |
|
|
३) |
प्रकल्प कार्यपद्धती / अभ्यासपद्धती |
|
|
४) |
निरीक्षणे |
|
|
६) |
विश्लेषण |
|
|
८) |
निष्कर्ष |
|
|
९) |
संदर्भ |
|
|
१०) |
अहवाल |
|
हवामान बदल प्रकल्प उद्दिष्ट्ये
1. ग्लोबल वॉर्मिंगचे अभ्यास आणि विश्लेषण करणे– पृथ्वीच्या
तापमानवाढीचे कारणे आणि परिणाम समजून घेणे.
2. नैसर्गिक आपत्तींचे भाकीत– महापूर, चक्रीवादळ, दुष्काळ यांसारख्या नैसर्गिक आपत्तींच्या अंदाज लावणे.
3. पर्यावरणीय परिणामांचा अभ्यास – हवामान बदलामुळे परिसंस्था, वन्यजीव, जंगल आणि जलस्रोतांवर होणाऱ्या परिणामांचा अभ्यास करणे.
4. मानव आरोग्यावर होणारे परिणाम – तापमान वाढ, हवामानातील
बदल, आणि प्रदूषण यामुळे होणाऱ्या आरोग्य समस्यांचा अभ्यास करणे.
5. शेती व अन्नसुरक्षेवरील परिणाम समजून घेणे – हवामान बदलामुळे पिकांवर होणाऱ्या परिणामांचा अभ्यास करून
शाश्वत शेतीसाठी उपाययोजना करणे.
6. उर्जा स्रोत आणि कार्बन उत्सर्जन कमी करणे – हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी करण्यासाठी स्वच्छ आणि नवीकरणीय
उर्जेच्या स्रोतांचा अभ्यास करणे.
7. समुद्र पातळी वाढ आणि हिमनद्यांचे वितळणे – हवामान बदलामुळे समुद्र पातळीतील वाढ आणि हिमनद्यांच्या
वितळण्याचा अभ्यास करणे.
8. जैवविविधतेचे संरक्षण – हवामान
बदलामुळे संकटात सापडलेल्या प्रजातींचे संरक्षण आणि संवर्धन करणे.
हवामान बदल प्रकल्प विषयाचे महत्व
‘हवामान बदल’ हा आधुनिक काळातील सर्वांत गंभीर समस्यांपैकी एक आहे.
पृथ्वीवरील तापमान वाढ, समुद्रपातळी उंचावणे, नैसर्गिक
आपत्तींची तीव्रता वाढणे आणि जैवविविधतेला धोका निर्माण होणे यांसारख्या समस्या या
हवामान बदलामुळे वाढत आहेत. त्यामुळे या विषयाचा अभ्यास करणे अत्यावश्यक ठरते.
हवामान
सातत्याने होणाऱ्याबदलामुळे ग्लोबल वॉर्मिंग वाढत आहे. यामुळे हिमनग वितळत आहेत, समुद्रपातळी
वाढत आहे आणि वाळवंट विस्तारत आहे. जंगलांची जळीत राख होते, नद्यांचे
प्रवाह बदलतात आणि संपूर्ण परिसंस्थेवर नकारात्मक परिणाम होतो. जर हवामान बदलाचा
अभ्यास करून वेळेवर योग्य ती पावले उचलली नाहीत, तर
भविष्यात मोठे पर्यावरणीय संकट उभे राहू शकते.
वाढत्या
तापमानामुळे चक्रीवादळे, महापूर, दुष्काळ
आणि भूकंप यांसारख्या नैसर्गिक आपत्तींची तीव्रता आणि वारंवारता वाढत आहे. हवामान
बदलाच्या संशोधनातून अशा आपत्तींविषयी आगाऊ माहिती मिळू शकते आणि उपाययोजना आखता
येतात. त्यामुळे जीवित आणि वित्तहानी टाळता येऊ शकते.
हवामान
बदलामुळे शेतीवर विपरीत परिणाम होत आहे. अनियमित पाऊस, उष्णतेच्या
लाटा आणि दुष्काळ यामुळे पीक उत्पादन घटत आहे. यामुळे अन्नसाठ्याची कमतरता निर्माण
होऊ शकते आणि अन्नधान्याच्या किंमती वाढू शकतात. हवामान बदलाच्या अभ्यासाद्वारे
आधुनिक शेती तंत्रज्ञानाचा विकास करता येईल, जो
भविष्यातील अन्नसुरक्षा टिकवून ठेवण्यास मदत करेल.
हवामान
बदलामुळे उष्णतेच्या लाटा, जलप्रदूषण आणि हवेतील विषारी घटक वाढत आहेत, जे
थेट मानवाच्या आरोग्यावर परिणाम करतात. तापमानवाढीमुळे उष्णतेचा झटका, श्वसनाचे
आजार आणि साथीचे रोग वाढण्याची शक्यता असते. याचा अभ्यास करून आरोग्य क्षेत्रासाठी
योग्य धोरणे आखता येऊ शकतात.
हवामान
बदलामुळे शेती, मत्स्यव्यवसाय, पर्यटन
आणि उत्पादन क्षेत्रांवर मोठा परिणाम होत आहे. नैसर्गिक आपत्तीमुळे अर्थव्यवस्थेचे
मोठे नुकसान होते. याचा अभ्यास करून दीर्घकालीन आर्थिक नियोजन करता येईल आणि
शाश्वत विकास साधता येईल.
हवामान
बदलामुळे अनेक प्राणी आणि वनस्पती नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत. त्यांचे
नैसर्गिक अधिवास नष्ट होत आहेत, त्यामुळे
अनेक प्रजाती नामशेष होण्याचा धोका आहे. हवामान बदलाचा सखोल अभ्यास केल्यास हे
धोके ओळखून त्यावर प्रतिबंधात्मक उपाययोजना करता येतील.
हवामान
बदलाचा अभ्यास करून नवीन पर्यावरणपूरक तंत्रज्ञानाचा विकास करता येतो, जसे
की सौरऊर्जा, पवनऊर्जा आणि पर्यावरणपूरक वाहतूक प्रणाली. तसेच सरकारे आणि
संस्थांना योग्य धोरणे राबवण्यास मदत होते.
वरील
सर्व मुद्दे लक्षात घेता ‘हवामान बदल’ हा प्रकल्प विषय अत्यंत महत्वाचा असून
त्याचा अभ्यास करणे तितकेच म्हत्वाचे आहे.
जलसुरक्षा कार्यपुस्तिका उपक्रम प्रकल्प नोंदवही | Manmade disaster in Marathi | Manmade disaster information in Marathi | Manmade disaster project in Marathi
प्रकल्प कार्यपद्धती / अभ्यास पद्धती
‘हवमान बदल’ या विषयाचा अभ्यास करता असताना मी सर्वेक्षण
आणि संशोधन या कार्य पद्धतीचा उपयोग प्रकल्पाची माहिती मिळविण्यासाठी केला.
प्रकल्प विषयाची माहिती मिळवत असतना सदर विषयावरील प्रकल्प करणे का गरजेचे आहे ? सदर विषयाचे पर्यावरणीय तसेच सामाजिक महत्व काय आहे याबाबत
माहिती जाणून घेतली . या विषयाबाबत अधिक माहिती मिळवत असताना हवामान बदल म्हणजे
काय? हवामान बदलाची कारणे, हवामान
बदलाचे परिणाम? , हवामान बदलाचा
प्रभाव, हवामान बदलामध्ये मानवाचे योगदान कसे आहे?, हवामान
बदल हा मानवी हक्काचा मुद्दा का आहे? , हवामान
बदलावर उपाय काय आहेत? यांसारखे मुद्दे तयार केले.
तयार केलेल्या प्रकल्प मुद्द्यांबाबत अधिक
माहिती मिळविण्यासाठी मी इंटरनेट वर उपलब्ध असलेल्या माहितीचा वापर केला. इंटरनेट
च्या माध्यमातून या प्रकल्पाबाबत अधिक माहिती संकलित करणे शक्य झाले. संकलित
केलेल्या माहितीची मुद्देसूद मांडणी केली व ती माहिती प्रकाल्पाध्ये समाविष्ट
केली.या माहितीच्या आधारावरून प्रकल्प निष्कर्ष नमूद केला.
हवामान बदल प्रकल्प निरीक्षणे
२०२० ते २०२४ या कालावधीत हवामान बदलाच्या विविध घटकांमध्ये महत्त्वपूर्ण बदल
झाले आहेत. खालील आलेखांद्वारे या बदलांची माहिती दिली आहे:
१. जागतिक सरासरी तापमान वाढ:
टीप: २०२४ हे वर्ष आतापर्यंतचे सर्वात उष्ण वर्ष ठरले आहे.
२. कार्बन डायऑक्साइड (CO₂) उत्सर्जन:
|
वर्ष |
CO₂ पातळी (ppm) |
|
2020 |
412 |
|
2021 |
414 |
|
2022 |
416 |
|
2023 |
419 |
|
2024 |
421 |
टीप: CO₂ पातळी वर्षानुवर्षे वाढत आहे, ज्यामुळे हरितगृह परिणाम वाढत आहे.
३. समुद्र पातळी वाढ:
टीप: समुद्र पातळीतील वाढ किनारी प्रदेशांसाठी धोका निर्माण
करत आहे.
४. हिमनद्यांचे वितळणे:
टीप: हिमनद्यांचे वितळण्याचे प्रमाण वाढत असून, पाणीपुरवठ्यावर परिणाम होत आहे.
५. नैसर्गिक आपत्तींची वारंवारिता:
टीप: हवामान बदलामुळे नैसर्गिक आपत्तींची वारंवारिता वाढत
आहे.
वरील आलेखांवरून स्पष्ट होते की, २०२० ते २०२४ या कालावधीत हवामान बदलाचे परिणाम
तीव्र झाले आहेत. तापमानवाढ, पातळी, समुद्र पातळी वाढ, हिमनद्यांचे वितळणे आणि नैसर्गिक आपत्तींची
वारंवारिता या सर्व घटकांमध्ये वाढ दिसून येते. या बदलांमुळे पर्यावरण, समाज आणि अर्थव्यवस्थेवर गंभीर परिणाम होत
आहेत.
हवामान बदलाच्या या वाढत्या परिणामांना तोंड
देण्यासाठी त्वरित आणि प्रभावी उपाययोजना करणे अत्यंत आवश्यक आहे. शाश्वत विकास, हरित तंत्रज्ञानाचा अवलंब आणि जागतिक
सहकार्याद्वारे आपण या आव्हानांचा सामना करू शकतो.
हवामान बदल प्रकल्प विश्लेषण
१) हवामान बदल म्हणजे काय?
हवामान बदल म्हणजे पृथ्वीच्या वातावरणातील
दीर्घकालीन बदल, जे प्रामुख्याने हरितगृह वायूंच्या (CO₂, CH₄, N₂O) संहतीत वाढ झाल्यामुळे निर्माण होतात. हे बदल शेकडो
किंवा हजारो वर्षांत घडतात, पण मानवी क्रियाकलापांमुळे गेल्या १५० वर्षांत त्याचा वेग
लक्षणीय रित्या वाढला आहे.
• हवामान आणि हवापालट: हवापालट (Weather) ही अल्पकालीन वातावरणीय स्थिती आहे, तर हवामान (Climate) हे ३०-४० वर्षांच्या कालावधीतील सरासरी हवापालटाचे
स्वरूप आहे.
• हवामान बदलाची नैसर्गिक कारणे: ज्वालामुखीचा स्फोट, सौर प्रारणातील बदल, भूगर्भीय हालचाली.
• हवामान बदलाची मानवी कारणे: जीवाश्म इंधनाचा वापर, वनतोड, औद्योगिकीकरण.
२) हवामान बदलाची कारणे
१. नैसर्गिक कारणे
पृथ्वीच्या हवामानात नैसर्गिकरित्या होणारे बदल हे लाखो वर्षांपासून चालत आलेले आहेत. यातील प्रमुख घटकांचा विचार करूया.
अ) सौर प्रारण (Solar Radiation)
सूर्य हा पृथ्वीवरील उर्जेचा प्राथमिक स्रोत आहे. सूर्याच्या किरणोत्सर्गातील (solar irradiance) चढ-उतारामुळे हवामानावर परिणाम होतो. उदाहरणार्थ, ११-वर्षांचा सौर चक्र (Solar Cycle) यामध्ये सूर्यावरील काळे डाग (sunspots) आणि सौर ज्वाला (solar flares) च्या प्रमाणात बदल होतो. जेव्हा सूर्य अधिक सक्रिय असतो, तेव्हा पृथ्वीवर पोहोचणारी उर्जा ०.१% पर्यंत वाढते, ज्यामुळे जागतिक तापमानावर लहानसा प्रभाव पडू शकतो.
• ऐतिहासिक उदाहरणे:
· माऊंडर मिनिमम (१६४५-१७१५): या काळात सौर क्रियाशीलता कमी झाल्यामुळे युरोपमध्ये "लहान हिमयुग" (Little Ice Age) अनुभवले गेले.
· तसेच , २०व्या शतकापासून सौर उर्जेतील बदल हवामान बदलाच्या केवळ ०.१°C तापमानवाढीसाठी जबाबदार आहेत, तर मानवी हस्तक्षेपामुळे १.०°C इतकी वाढ झाली आहे (IPCC, 2021).
ब) ज्वालामुखीचे उत्सर्जन (Volcanic Activity)
ज्वालामुखीचे स्फोट हे हवामानावर अल्पकालीन आणि दीर्घकालीन परिणाम करतात. स्फोटादरम्यान बाहेर पडणारे सल्फर डायऑक्साइड (SO₂) हा वायू वातावरणातील पाण्याच्या बाष्पाशी प्रतिक्रिया करून सल्फ्युरिक अॅसिड तयार करतो, जो एरोसोल्सच्या स्वरूपात वातावरणात राहून सूर्यप्रकाश परावर्तित करतो. यामुळे पृथ्वीचे तापमान काही वर्षे कमी होते.
• उदाहरणे:
· माउंट पिनाटुबो (१९९१): या स्फोटामुळे जागतिक तापमान ०.५°C पर्यंत कमी झाले.
· टांबोरा (१८१५): यानंतर "उन्हाचे नसलेले वर्ष" (Year Without a Summer) अनुभवले गेले.
· तसेच , ज्वालामुखीचे कार्बन डायऑक्साइड (CO₂) उत्सर्जन हे मानवी उत्सर्जनाच्या तुलनेत नगण्य आहे. उदाहरणार्थ, वार्षिक ज्वालामुखीय CO₂ उत्सर्जन ०.३ अब्ज टन आहे, तर मानवी उत्सर्जन ३४ अब्ज टन (२०२०) आहे.
क) नैसर्गिक हरितगृह वायूंचे स्रोत
हरितगृह वायू (CO₂, CH₄, N₂O) हे नैसर्गिकरित्या जंगले, महासागर, आणि मातीतून सोडले जातात.
• जंगले: वनस्पती प्रकाशसंश्लेषणाद्वारे CO₂ शोषून घेतात आणि रात्री तो परत सोडतात.
• महासागर: ते CO₂ चे प्रमुख शोषक (carbon sink) आहेत, पण तापमानवाढ झाल्यास त्यांची शोषणक्षमता कमी होते.
• माती: सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन झाल्यास CO₂ आणि CH₄ सोडले जाते.
तसेच , नैसर्गिक स्रोत आणि शोषण यांच्यात शतकानुशतके समतोल राहिला आहे. आधुनिक काळात मानवी हस्तक्षेपामुळे हा समतोल मोठ्या प्रमाणावर बिघडला आहे.
२. मानवी हस्तक्षेप
औद्योगिक क्रांतीनंतर मानवी हस्तक्षेपामुळे हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन भराभर वाढले आहे. याचे प्रमुख घटक खालील प्रमाणे :
अ) जीवाश्म इंधनाचा वापर
कोळसा, पेट्रोल, आणि नैसर्गिक वायू यांच्या ज्वलनातून CO₂, CH₄, आणि नायट्रस ऑक्साइड (N₂O) सारखे वायू सोडले जातात.
· ऊर्जा उत्पादन: जगातील ६०% विजेचे उत्पादन कोळशावर अवलंबून आहे. चीन आणि अमेरिका सारख्या देशांमध्ये कोळसा वापर प्रचंड प्रमाणात आहे.
· वाहन उत्सर्जन: जागतिक स्तरावर २०% CO₂ उत्सर्जन वाहतुकीमुळे होते. भारतात दरवर्षी २९० दशलक्ष टन CO₂ वायू हा वाहनांमुळे सोडले जातो. (२०२१).
· औद्योगिक प्रक्रिया: सिमेंट उत्पादन, लोखंड आणि पोलाद निर्मितीमध्ये प्रचंड इंधन वापरले जाते.
आकडेवारी:
· २०२० मध्ये जागतिक CO₂ उत्सर्जन ३४.१ अब्ज टन होते, त्यातील ७०% जीवाश्म इंधनामुळे.
· भारताचे वार्षिक उत्सर्जन २.८ अब्ज टन (२०२१), जे जागतिक उत्सर्जनाच्या ७% आहे.
ब) वनतोड (Deforestation)
जंगले हे कार्बन शोषणाचे प्रमुख स्रोत आहेत, पण मानवी गरजांसाठी (शेती, उद्योग, बांधकाम) वनतोड केली जाते.
प्रभाव:
· CO₂ शोषणक्षमता कमी होणे.
· जमिनीत साठवलेला कार्बन वातावरणात मुक्त होणे.
उदाहरणे:
· अमेझॉन जंगल: २०२० मध्ये ११,०८८ चौ. किमी जंगल नष्ट झाले.
· इंडोनेशिया: तेलबागांसाठी जंगलतोड केल्याने दरवर्षी ३४० दशलक्ष टन CO₂ सोडले जाते.
क) कृषी पद्धती
आधुनिक शेतीत रासायनिक खते, चराई, आणि पाण्याचा अतिरेकी वापर हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन वाढवतो.
· रासायनिक खते: नायट्रोजनयुक्त खतांमुळे N₂O उत्सर्जन होते, जो CO₂ पेक्षा ३०० पट अधिक प्रभावी हरितगृह वायू आहे.
· पशुपालन: गुरे आणि मेंढ्यांमधील पचनक्रियेतून CH₄ सोडला जातो. जागतिक स्तरावर १४.५% उत्सर्जन पशुपालनामुळे होते.
· धान्य शेती: भातशेतीमध्ये पाण्याच्या साचावळीमुळे CH₄ तयार होतो.
ड) औद्योगिक उत्सर्जन
उद्योगधंद्यांमधून निघणारे विविध विषारी वायू हवामान बदलास हातभार लावतात.
· फ्लोरिनेटेड वायू (F-gases): एअर कंडिशनर्स आणि रेफ्रिजरेटर्समध्ये वापरल्या जाणाऱ्या हायड्रोफ्लोरोकार्बन्स (HFCs) हे CO₂ पेक्षा हजारो पट अधिक घातक आहेत.
· सिमेंट उत्पादन: जागतिक CO₂ उत्सर्जनाच्या ८% सिमेंट उद्योगामुळे होते.
· कचऱ्याचे विघटन: लँडफिल साइट्सवर कचऱ्याचे विघटन झाल्यास CH₄ सोडला जातो.
नैसर्गिक आणि मानवी कारणांची तुलना
हवामान बदलाच्या संदर्भात नैसर्गिक आणि मानवी कारणे यांच्यात मोठा फरक आहे.
· ऐतिहासिक संदर्भ: भूवैज्ञानिक कालखंडात नैसर्गिक कारणांमुळे हवामान बदल झाले, पण ते हजारो वर्षांत घडले. आजचा बदल १५० वर्षांत घडत आहे.
· CO₂ ची संहती: आधुनिक काळात वातावरणातील CO₂ पातळी ४२० ppm (२०२३) पर्यंत पोहोचली आहे, जी गेल्या ८ लाख वर्षांत सर्वोच्च आहे.
· वैज्ञानिक सहमती: ९७% हवामानशास्त्रज्ञ सहमत आहेत की वर्तमान हवामान बदल हे मानवी हस्तक्षेपामुळे मोठ्या प्रमाणावर घडून आले आहेत. (NASA, 2023).
३) हवामान बदलाचे परिणाम
१. पर्यावरणीय परिणाम:
• ध्रुवीय
बर्फविरणे: ग्रीनलँडमधील बर्फ २००२ पासून दरवर्षी २८० अब्ज टन वितळत
आहे.
• समुद्रपातळीत
वाढ: १९०० पासून ८-९ इंच वाढ, मुंबईसारख्या तटवर्ती शहरांसाठी धोका.
• जैवविविधतेचा
नाश: १० लाख प्रजाती युनेस्कोच्या मते लुप्तोन्मुख.
२. सामाजिक-आर्थिक परिणाम:
• कृषीसंकट: महाराष्ट्रातील
विदर्भात दुष्काळामुळे शेतकऱ्यांचे आत्महत्येचे प्रमाण वाढले.
• आरोग्य समस्या: हीटवेव्हमुळे
२०१५-२०२० दरम्यान भारतात ६,५०० मृत्यू.
• निर्वासित: २०५० पर्यंत २.५ कोटी लोक
जागतिक स्तरावर स्थलांतरित होतील.
४) हवामान बदलाचा प्रभाव
• भौगोलिक विषमता: आफ्रिका, दक्षिण आशिया सारख्या देशांवर जास्त संकट.
• आर्थिक तोटा: २०३० पर्यंत जागतिक अर्थव्यवस्थेला ५४ ट्रिलियन डॉलर्सचे
नुकसान.
१)
मानवाचे योगदान
• औद्योगिक क्रांतीपासून CO₂ मध्ये ५०% वाढ.
• भारतातील उत्सर्जन: २०२१ मध्ये २.८ अब्ज टन CO₂ (जागतिक ७%).
• वाहनांमधील वाढ: मुंबईत दररोज १,००० नवीन वाहने रस्त्यावर.
२)
मानवी हक्काचा मुद्दा
• आयुष्य, आरोग्य, पाणी, अन्न या मूलभूत हक्कांवर घाला.
• जागतिक न्याय: अमेरिका, चीनसारख्या देशांनी जास्त उत्सर्जन केले, पण बांग्लादेश, मालदीवसारख्या देशांना परिणाम भोगावे लागतात.
३)
उपाययोजना
१. नूतनिकरणीय ऊर्जा: महाराष्ट्रातील सोलार पार्क्स (उदा. शिरसा).
२. वनीकरण: २०३० पर्यंत भारताचे ३३% वनावर लक्ष्य.
३. जागतिक करार: पॅरिस करार (२०१५), भारताचे पंचामृत योजना.
४)
कायदेशीर साधने
• राष्ट्रीय हरित न्यायाधिकरण (NGT): पर्यावरणीय गुन्ह्यांवर खटले.
• पर्यावरण संरक्षण कायदा, १९८६: प्रदूषण नियंत्रणासाठी.
५) हवामान बदलाचे परिणाम
हवामान बदलाचे परिणाम केवळ पर्यावरणापुरते
मर्यादित नाहीत, तर ते मानवी समाज, अर्थव्यवस्था, आरोग्य, आणि भविष्यातील पिढ्यांच्या जगण्याच्या पद्धतीवर
देखील गंभीर परिणाम करत आहेत. या परिणामांचे स्वरूप अत्यंत बहुआयामी आहे आणि
ते जगभरातील भौगोलिक, सामाजिक, आणि आर्थिक विषमता वाढवत आहेत. हवामान बदलामुळे होणाऱ्या पर्यावरणीय आणि सामाजिक-आर्थिक परिणामांची सविस्तर माहिती पुढील
प्रमाणे:
१. पर्यावरणीय परिणाम
अ) ध्रुवीय बर्फविरणे आणि ग्लेशियरांचा ऱ्हास
आर्क्टिक आणि अंटार्क्टिक प्रदेशातील बर्फाचे
आवरण वेगाने वितळत आहे. NASA च्या मते, १९९० पासून आर्क्टिक समुद्री बर्फाचे क्षेत्रफळ
दर दशकाला १३% ने कमी होत आहे.
ग्रीनलँडचे बर्फविरणे: २००२ ते २०२३ या कालावधीत ग्रीनलँडमधील बर्फ
दरवर्षी सरासरी २८० अब्ज टन वितळला आहे. केवळ २०१९ मध्ये, एका जुलै महिन्यात १९७ अब्ज टन बर्फ गळून गेला.
अंटार्क्टिकाचा ऱ्हास: थ्वाइट्स ग्लेशियर (Doomsday
Glacier) येथील बर्फविरणे समुद्रपातळीत ६५ सेमी वाढ करू शकते. २०२२ मध्ये या ग्लेशियरच्या आधाराखालील बर्फाचा
३०% भाग कोसळण्याच्या मार्गावर आहे.
हिमालयातील ग्लेशियर: भारत, नेपाळ, आणि चीनमधील ग्लेशियर २००० नंतर दरवर्षी १.५% वेगाने वितळत
आहेत. गंगा, सिंधू, आणि ब्रह्मपुत्रा नद्यांचे पाणीपुरवठ्यावर हा ऱ्हास घातक
ठरू शकतो.
परिणाम:
· समुद्रपातळीत वाढ: बर्फ वितळल्यामुळे १९०० पासून समुद्रपातळी २०-२३ सेमी वाढली आहे. २१०० पर्यंत ही वाढ १-२ मीटर होण्याची शक्यता आहे.
· गोड्या पाण्याची टंचाई: हिमालयीन ग्लेशियर २०५० पर्यंत १/३ कमी होतील, ज्यामुळे दक्षिण आशियात ६० कोटी लोकांना पाण्याचा प्रश्न निर्माण होईल.
ब) समुद्रपातळीत वाढ आणि तटवर्ती संकट
समुद्रपातळीतील वाढ हा केवळ बर्फ वितळण्यामुळेच
नाही, तर थर्मल
एक्सपॅन्शन (पाणी उष्णतेमुळे फुगणे) मुळेही होतो.
• भारताचा तटवर्ती
भाग: मुंबई, चेन्नई, कोलकाता सारख्या शहरांमध्ये २०५० पर्यंत १.५ मीटर
पातळीवाढीमुळे ४ करोड लोक प्रभावित होऊ शकतात.
• लहान द्वीपांचा
नाश: मालदीव, तुवालु, आणि मार्शल बेटांसारख्या देशांना धोकानिर्माण झाला आहे. मालदीवचा ८०% भूभाग
समुद्रसपाटीपासून फक्त १ मीटर उंचीवर आहे.
• मुंबईचे उदाहरण: २०२२ च्या
अभ्यासानुसार, मुंबईचा ४०% भाग २१०० पर्यंत जलमग्न होईल. नरीमन पॉइंट, बांद्रा-कुर्ला कॉम्प्लेक्ससारख्या प्रदेशांवर संकट.
परिणाम:
• लवणीकरण: समुद्राचे पाणी
गोड्या पाण्याच्या स्त्रोतांत शिरून पिण्याचे पाणी आणि शेतीचे नुकसान करते.
• अर्थव्यवस्थेवर
दबाव: तटवर्ती शहरांच्या पुनर्बांधणीवर अब्जावधी डॉलर्सचा खर्च
येईल.
क) जैवविविधतेचा नाश (Biodiversity
Loss)
IPBES (२०१९) च्या अहवालानुसार, १० लाख प्रजाती येत्या काही दशकांत लुप्त
होण्याच्या मार्गावर आहेत.
• प्रजातींच्या
लुप्तीचे दर: नैसर्गिक दरापेक्षा १,००० पट वेगवान.
• कोरल रीफ्सचा
ऱ्हास: २०५० पर्यंत ९०% कोरल रीफ्स नष्ट होण्याची शक्यता. ग्रेट बॅरियर
रीफ (ऑस्ट्रेलिया) १९९५ पासून ५०% कमी झाले आहे.
• अमेझॉन जंगलाचे
विनाश: २०२० मध्ये ११,०८८ चौ.किमी जंगल नष्ट झाले. यामुळे ३४० दशलक्ष टन CO₂ सोडले गेले.
परिणाम:
• खाद्यसाखळीतील
असंतुलन: उदा., मधमाश्यांची लोकसंख्या घटल्याने परागीभवन (pollination) कमी होणे.
• आरोग्यासाठी
धोके: औषधी वनस्पती (जसे की सिनकोना) नष्ट होणे.
२. सामाजिक-आर्थिक परिणाम
हवामान बदलाचे परिणाम समाजाच्या प्रत्येक थरात
दिसून येत आहेत, विशेषतः गरीब आणि हवामानास संवेदनशील समुदायांवर.
अ) कृषीसंकट आणि अन्नसुरक्षा
हवामान बदलामुळे पिकांच्या उत्पादनातील
अनिश्चितता, पाण्याची टंचाई, आणि कीटकांचे प्रमाण वाढले आहे.
• विदर्भातील
दुष्काळ: २००१-२०२० दरम्यान महाराष्ट्रातील विदर्भात २५,००० शेतकऱ्यांनी आत्महत्या केल्या. २०१९ च्या
अखेरीस, ४२% पावसाची कमतरता
झाल्याने कापूस उत्पादन ५०% ने घटले.
• जागतिक धान्य
उत्पादन: IPCC च्या मते, २०५० पर्यंत गहू, तांदूळ, आणि मका उत्पादनात २-६% घट होईल.
• आफ्रिकेतील
परिस्थिती: सहारा आणि साहेल प्रदेशात दुष्काळामुळे २०३० पर्यंत ९०
दशलक्ष लोक अन्नसंकटात सापडतील.
परिणाम:
• अन्नधान्यांच्या
किमतीत वाढ: २०२२ मध्ये युक्रेन युद्ध आणि हवामान संकटांमुळे जागतिक
अन्नकिमती ३०% वाढल्या.
• ग्रामीण ते शहरी
स्थलांतर: भारतात दरवर्षी १० लाख लोक शेती सोडून शहरांकडे पलायन करतात.
ब) आरोग्यावरील संकट
हवामान बदलामुळे थेट आणि अप्रत्यक्ष
आरोग्यसमस्या निर्माण होत आहेत.
हीटवेव्ह आणि उष्णतेसंबंधी रोग:
· २०१५-२०२० दरम्यान भारतात ६,५०० लोक हीटस्ट्रोकमुळे मृत्यू पावले.
· २०२२ मध्ये युरोपमध्ये ६१,००० मृत्यू हीटवेव्हमुळे झाले.
संसर्गजन्य रोग: मलेरिया, डेंग्यू सारख्या रोगांचे प्रसार वाढले आहे. २०३० पर्यंत २.५ अब्ज लोक डेंग्यूच्या धोक्याखाली असतील (WHO).
· हवेची गुणवत्ता: वाढते तापमान आणि वाऱ्याच्या प्रवाहातील बदलांमुळे प्रदूषण वाढले आहे. दिल्लीतील PM2.5 चे प्रमाण २० गुण जास्त असते.
परिणाम:
· मानसिक आरोग्यावर परिणाम: हवामान चिंता (Climate Anxiety) हा नवीन आजार म्हणून ओळखला जातो.
· आरोग्यव्यवस्थेवर ताण: उष्णता आणि रोगप्रतिबंधावरचा खर्च जागतिक GDP च्या २-४% इतका असेल.
क) जलवायू निर्वासित (Climate Refugees)
· हवामान बदलामुळे लोकांना त्यांचे घरे सोडावी लागत आहेत. २०५० पर्यंत जगभरात २.५ कोटी लोक स्थलांतरित होतील.
· प्रशांत महासागरीय द्वीपे: किरिबाती, फिजी, आणि सोलोमन बेटांवरील लोक आधीच न्यू झीलंड आणि ऑस्ट्रेलियामध्ये स्थलांतर करत आहेत.
· बांग्लादेश: समुद्रपातळी वाढ आणि वारंवार पुरामुळे दरवर्षी ५ लाख लोक ढाका येथे स्थलांतरित होतात.
· सीरियामधील दुष्काळ: २००६-२०१० मधील दुष्काळामुळे १५ लाख शेतकरी शहरांकडे पलायन करून गृहयुद्धाला चालना दिली.
परिणाम:
· राजकीय तणाव: युरोपमध्ये २०१५ च्या निर्वासित संकटाने राष्ट्रवादी पक्षांना बळकटी दिली.
· मानवी हक्कांचे उल्लंघन: निर्वासितांना कायदेशीर दर्जा नसल्याने त्यांना मूलभूत सुविधांपासून वंचित राहावे लागते.
३. आर्थिक परिणाम
हवामान बदलामुळे जागतिक अर्थव्यवस्थेला प्रचंड आघात बसत आहे.
· जागतिक GDP वर प्रभाव: २०३० पर्यंत जागतिक अर्थव्यवस्थेला दरवर्षी ५४ ट्रिलियन डॉलर्स नुकसान होईल (स्विस री इन्शुरन्स).
· विमा उद्योगावर दबाव: २०२२ मध्ये हवामान संबंधित आपत्तींमुळे २७० अब्ज डॉलर्स चे नुकसान झाले.
· कृषी व्यवसायाचा ऱ्हास: भारतात शेतीचा GDP मध्ये वाटा १९९० मध्ये ३०% होता, तो २०२३ मध्ये १५% झाला आहे.
६) हवामान बदलाचा प्रभाव
हवामान बदलाचे परिणाम केवळ पर्यावरणापुरते
मर्यादित नाहीत, तर ते मानवी समाजाच्या मूलभूत रचनेवर घातक परिणाम करतात. या प्रभावांचे
स्वरूप भौगोलिक, लैंगिक, आणि आर्थिक असमानतेतून उघडकीस येते.
१. भौगोलिक विषमता
हवामान बदलाचा प्रभाव जगभर समान रीतीने पडत
नाही. आफ्रिका, दक्षिण आशिया, आणि लहान द्वीपीय देश यांसारख्या हवामानाच्या
दृष्टीने संवेदनशील प्रदेशांवर संकट अधिक तीव्र आहे.
अ) आफ्रिकेची संकटग्रस्तता
आफ्रिका खंड, जो जागतिक उत्सर्जनाच्या फक्त ४% साठी जबाबदार
आहे, तो हवामान
बदलाच्या सर्वात वाईट परिणामांना सामोरा जात आहे.
• सहारा आणि साहेल
प्रदेश: येथे दुष्काळाची वारंवारता २००० नंतर ४०% वाढली आहे. २०२२ मध्ये, पूर्व आफ्रिकेत ३ कोटी लोकांना अन्नसंकटाचा
सामना करावा लागला.
• नैगर नदीचे संकट: पश्चिम
आफ्रिकेतील नैगर नदी, जी १० कोटी लोकांसाठी जीवनरेषा आहे, तिचे पाणीप्रवाह २०५० पर्यंत २०% कमी होण्याची
शक्यता आहे.
ब) दक्षिण आशियाची स्थिति
दक्षिण आशियातील देशांना वारंवार पुर, चक्रीवादळे, आणि उष्णतेच्या लाटा झेलाव्या लागतात.
• बांग्लादेश: जगातील सर्वात
संवेदनशील देशांपैकी एक. २०५० पर्यंत समुद्रपातळीतील वाढीमुळे १.५ कोटी लोक
स्थलांतरित होतील. २०२० च्या अम्फान चक्रीवादळाने २ अब्ज डॉलर्सचे नुकसान केले.
• भारतातील उष्णता: २०२२ मध्ये
उत्तर भारतात ४९°C पर्यंत तापमान पोहोचले, ज्यामुळे ९०० मृत्यू झाले.
क) लहान द्वीपीय राष्ट्रे
मालदीव, तुवालु, आणि मार्शल बेटांसारख्या देशांना अस्तित्वाचा
धोका.
• मालदीव: ८०% भूभाग
समुद्रसपाटीपासून १ मीटरपेक्षा कमी उंचीवर आहे. २१०० पर्यंत हा देश जलमग्न होण्याची शक्यता आहे.
• किरिबाती: २०१४ मध्ये, या देशाने फिजीमध्ये ६,००० एकर जमीन विकत घेऊन नागरिकांसाठी "पलायन योजना" सुरू केली.
२. आर्थिक तोटा
हवामान बदलामुळे जागतिक अर्थव्यवस्थेला
दीर्घकालीन आणि अपरिवर्तनीय नुकसान होत आहे.
अ) जागतिक अर्थव्यवस्थेवर धोका
• २०३० पर्यंत ५४
ट्रिलियन डॉलर्सचे नुकसान: स्विस री इन्शुरन्सच्या मते, उष्णतेच्या लाटा, पुर, आणि वादळांमुळे हा तोटा होईल.
• बीमा उद्योगाचा
संकट: २०२२ मध्ये, हवामान संबंधित आपत्तींमुळे जगभरात २७० अब्ज
डॉलर्स चे नुकसान नोंदवले गेले.
ब) कृषी आणि रोजगारावर परिणाम
• शेतीचा ऱ्हास: भारतात, २०५० पर्यंत कृषी उत्पादनात १०-४०% घट होण्याची
शक्यता आहे. विदर्भातील शेतकऱ्यांच्या आत्महत्यांचे प्रमाण हवामान
संकटाशी थेट जोडले गेले आहे.
• मत्स्यउद्योग: समुद्राच्या
तापमानवाढीमुळे मासेमारीचे क्षेत्र ४०% कमी झाले आहे. केरळमधील मछिमार समुदाय आर्थिक संकटात आहे.
क) पर्यटन उद्योगाचा ऱ्हास
• मालदीवचे पर्यटन: समुद्रपातळी वाढ
आणि कोरल रीफ्स नष्ट झाल्याने पर्यटन उत्पन्नात ६०% घट होण्याची शक्यता.
• हिमालयातील स्की
रिसॉर्ट्स: हिमवर्षाव कमी झाल्याने हिवाळी पर्यटनावर बाधा निर्माण झाली
आहे. .
७) हवामान बदलामध्ये नवाचे योगदान
हवामान बदलाच्या मागील मुख्य कारण म्हणजे मानवी
हस्तक्षेप . औद्योगिक क्रांतीपासूनच्या काळात हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन
भराभर वाढले आहे.
अ) औद्योगिक क्रांतीपासून CO₂ मध्ये ५०% वाढ
·
ऐतिहासिक संदर्भ: १७५० पासून वातावरणातील CO₂ पातळी २८० ppm वरून ४२० ppm (२०२३) पर्यंत पोहोचली आहे.
·
जीवाश्म इंधनाचा विकास: कोळसा, तेल, आणि नैसर्गिक वायूचा वापर १८५० नंतर १५० पट
वाढला.
·
उद्योगांची भूमिका: स्टील, सिमेंट, आणि पेट्रोकेमिकल उद्योग जागतिक उत्सर्जनाच्या
२०% साठी जबाबदार आहेत.
ब) भारतातील उत्सर्जन
·
२०२१ मध्ये २.८ अब्ज टन CO₂: हे जागतिक उत्सर्जनाच्या ७% आहे.
·
कोळशावर अवलंबित्व: भारताच्या विजेच्या ७०% उत्पादनासाठी कोळसा वापरला जातो. २०३० पर्यंत
कोळशाचा वापर १.५ अब्ज टन पर्यंत वाढेल.
·
शहरीकरणाचा प्रभाव: मुंबई, दिल्ली सारख्या शहरांमध्ये वायू प्रदूषण WHO च्या मर्यादेपेक्षा १० पट जास्त आहे.
क) वाहनांमधील वाढ
·
मुंबईत दररोज १,००० नवीन वाहने: २०२३ पर्यंत मुंबईमध्ये ४० लाख वाहने रस्त्यावर
आहेत.
·
इंधनाचा वापर: भारतात दरवर्षी ९० दशलक्ष टन पेट्रोल-डिझेल वापरले
जाते.
·
इलेक्ट्रिक वाहनांचा अभाव: २०२३ पर्यंत फक्त १% वाहने इलेक्ट्रिक आहेत.
८) हवामान बदलावरील उपाययोजना आणि कायदेशीर साधने
हवामान बदलाच्या संकटाला तोंड देण्यासाठी
तांत्रिक नाविन्यता, धोरणात्मक बदल, आणि कायदेशीर चौकटींची आवश्यकता आहे. हवामान बदलावर
मात करण्यासाठीच्या प्रमुख उपाययोजना आणि कायदेशीर साधनांची सविस्तर माहिती पुढील
प्रमाणे :
उपाययोजना
हवामान बदलाच्या संकटाला सामोरे जाण्यासाठी
जागतिक, राष्ट्रीय, आणि स्थानिक स्तरावर अनेक उपाययोजना अंमलात
आणल्या जात आहेत. यातील प्रमुख उपायांचा विचार करूया.
१. नूतनिकरणीय ऊर्जेचा विकास (Renewable
Energy)
जीवाश्म इंधनावरील अवलंबित्व कमी करणे हे हरितगृह
वायूंचे उत्सर्जन कमी करण्याचा सर्वात प्रभावी मार्ग आहे. भारतासह जगभरात सौर, वारा, आणि जलविद्युत ऊर्जेचा वापर वाढविण्यात आला आहे.
सौर ऊर्जा (Solar Energy):
·
महाराष्ट्रातील सोलार पार्क्स: शिरसा (जळगाव) येथील १२५ MW क्षमतेचा सोलार पार्क, धुळे येथील ५०० MW प्रकल्प.
·
जागतिक स्तरावर: भारत २०२३ पर्यंत ७० GW सौर ऊर्जा क्षमता गाठला आहे. २०३० पर्यंत ५००
GW नूतनिकरणीय ऊर्जेचे लक्ष्य.
·
रूफटॉप सोलर योजना: घरांना ४०% अनुदान देऊन ४ लाख घरांमध्ये सोलर पॅनेल्स
लावण्याचे लक्ष्य.
वारा ऊर्जा (Wind Energy):
·
तामिळनाडू आणि गुजरात: भारतातील ७०% वारा ऊर्जा या राज्यांतून निर्माण होते. गुजरातमधील
खंभातचा ३०० MW प्रकल्प.
·
ऑफशोर वारा प्रकल्प: तामिळनाडूच्या किनाऱ्यावर १ GW क्षमतेचा प्रकल्प प्रस्तावित.
जलविद्युत (Hydropower):
·
हिमाचल प्रदेशातील प्रकल्प: पार्वती जलविद्युत प्रकल्प (२,००० MW).
·
चुनाथी प्रकल्प (अरुणाचल प्रदेश): २,८८० MW क्षमता, पण पर्यावरणीय विवादांमुळे अडथळे.
आव्हाने:
·
सौर ऊर्जेसाठी जमिनीची उपलब्धता आणि बॅटरी स्टोरेजचा अभाव.
·
वारा ऊर्जेमध्ये मोसमी असमानता.
२. वनीकरण आणि पारिस्थितिकी पुनर्संचयन
वनतोड थांबवून आणि नवीन वनराई वाढवून कार्बन
शोषणाची क्षमता वाढवणे गरजेचे आहे.
·
राष्ट्रीय हरित भारत मिशन (Green India
Mission): २०३० पर्यंत ३३% वनावरणाचे लक्ष्य.
·
कॉम्पेन्सेटरी अफॉरेस्टेशन फंड (CAMPA): ६६,००० कोटी रुपयांचा निधी वनीकरणासाठी वाटप.
सामुदायिक सहभाग:
·
अरावली पर्वत पुनर्वनीकरण: हरियाणा सरकारने १ लाख हेक्टर जमिनीवर झाडे
लावली.
·
चिपको आंदोलनाचे वारसदार: उत्तराखंडमध्ये स्थानिक महिला वनीकरणासाठी
कार्यरत.
यशस्वी उदाहरणे:
·
केरळचे 'हरित क्रांती': २०२०-२३ दरम्यान १ कोटी झाडे लावली.
·
महाराष्ट्रातील 'महात्मा गांधी ट्रिब्युट': २ कोटी झाडे रोजगार हमी योजनेतर्फे लावण्यात
आली.
३. जागतिक करार आणि राष्ट्रीय धोरणे
हवामान बदल हा जागतिक समस्या असल्याने त्यावर
मात करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय सहकार्य आवश्यक आहे.
पॅरिस करार (२०१५):
लक्ष्य: ग्लोबल वॉर्मिंग २°C पेक्षा कमी ठेवणे, शक्यतो १.५°C.
भारताचे योगदान:
Ø २०३० पर्यंत नूतनिकरणीय ऊर्जेचा ५०% वापर.
Ø कार्बन उत्सर्जन तीव्रता ३३-३५% कमी करणे.
पंचामृत योजना:
१. २०३० पर्यंत नॉन-फॉसिल ऊर्जा क्षमता ५०० GW.
२. नूतनिकरणीय ऊर्जेचा ५०% वापर.
३. १ अब्ज टन CO₂ उत्सर्जन कमी करणे.
४. कार्बन तीव्रता ४५% ने घट.
५. २०७० पर्यंत नेट-झिरो एमिशन.
४. टिकाऊ शेती आणि जलव्यवस्थापन
·
सूक्ष्म सिंचन (Drip
Irrigation): पाण्याचा वापर ६०% कमी करते. महाराष्ट्रात १० लाख एकरावर लागू करण्यात आले
आहे..
·
जैविक शेती: सिक्किम पूर्णतः जैविक राज्य बनले. २०३० पर्यंत २०
लाख शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण दिले गेले आहे.
·
पाण्याचे पुनर्भरण: नर्मदा बचावो आंदोलन, पुणे येथील 'मारुतीचा मळा' यांसारख्या जलसंधारण प्रकल्पांद्वारे भूजल
पातळी वाढवणे.
५. टेक्नॉलॉजी आणि नाविन्यता
·
कार्बन कॅप्चर आणि स्टोरेज (CCS): तुतीकोरिन (तामिळनाडू) येथे ५ MT CO₂ प्रतिवर्ष कॅप्चर करण्याचा प्रकल्प.
·
हरित हायड्रोजन: भारताचे २०३० पर्यंत ५ MMT उत्पादनाचे लक्ष्य.
·
इलेक्ट्रिक वाहन (EV):
·
FAME योजना: २०२३ पर्यंत ५ लाख इलेक्ट्रिक कार आणि ७० लाख इ-रिक्षा वापरात.
·
चार्जिंग इन्फ्रास्ट्रक्चर: मुंबई-पुणे हायवेवर ५० चार्जिंग स्टेशन्स.
कायदेशीर साधने
हवामान संरक्षणासाठी भारतात अनेक कायदे आणि
न्यायिक संस्था कार्यरत आहेत. त्यांची भूमिका आणि यशस्वी केस स्टडीज पाहू.
१. राष्ट्रीय हरित न्यायाधिकरण (NGT)
२०१० मध्ये स्थापन झालेल्या NGT चे मुख्य उद्देश्य पर्यावरणीय गुन्ह्यांवर लवकर
न्याय आणि प्रदूषण नियंत्रण आहे.
ऐतिहासिक निर्णय:
·
दिल्ली वायू प्रदूषण केस (२०१५): डीझेल गाड्यांवर बंदी, पेट्रोकॉक बंद करणे.
·
यमुना खोऱ्याचा प्रकल्प (२०१७): आर्ट ऑफ लिव्हिंगला ५ कोटी रुपये दंड.
·
स्टेरलाइट कॉपर प्लांट (२०१८): तामिळनाडूतील प्रदूषक युनिट बंद करणे.
२. पर्यावरण संरक्षण कायदा, १९८६
हा कायदा प्रदूषण नियंत्रण, वनसंवर्धन, आणि पर्यावरणीय समतोल राखण्यासाठी अधिकार देतो.
• महत्त्वाच्या कलमे:
Ø कलम ५: केंद्र सरकारला प्रदूषण नियंत्रणासाठी नियम
बनवण्याचा अधिकार.
Ø कलम १५: धोकादायक कचऱ्याचे व्यवस्थापन.
Ø कलम १९: सामान्य नागरिकांना पर्यावरणीय तक्रारी
नोंदवण्याचा अधिकार.
·
प्रकल्प अंमलबजावणी:
Ø EIA
(Environmental Impact Assessment): २०२० च्या मसुद्यावर वाद, पण प्रकल्पांना पर्यावरणीय मंजुरी देण्याची
प्रक्रिया.
Ø कठोर दंड: प्रदूषण फैलाव केल्यास ५ वर्षे कैद आणि १ लाख
रुपये दंड.
३. इतर कायदे आणि धोरणे
·
वन संवर्धन कायदा, १९८०: वनतोडीवर नियंत्रण आणि संरक्षित क्षेत्रांची
घोषणा.
·
जैवविविधता कायदा, २००२: स्थानिक समुदायांचे हक्क राखणे.
·
राष्ट्रीय स्वच्छ हवा कार्यक्रम (NCAP): २०२४ पर्यंत PM2.5 आणि PM10 २०-३०% कमी करणे.
४. आंतरराष्ट्रीय कायदेशीर चौकट
·
युनायटेड नेशन्स फ्रेमवर्क कन्व्हेन्शन ऑन क्लायमेट चेंज (UNFCCC): क्योटो प्रोटोकॉल (१९९७) आणि पॅरिस करार (२०१५) अंतर्गत बंधनकारक करार.
·
ग्रीन क्लायमेट फंड (GCF): विकसनशील देशांना आर्थिक मदत. भारताने ६.२ अब्ज डॉलर्सची
मागणी केली आहे.
हवामान बदल प्रकल्प निष्कर्ष
हवामान बदल ही केवळ पर्यावरणीय समस्या नसून
मानवतेच्या अस्तित्वाचा प्रश्न आहे. प्रत्येक व्यक्तीने ऊर्जा बचत, वृक्षारोपण, जागरूकता राबवून यात योगदान देणे अत्यंत
महत्वाचे आहे.
नैसर्गिक कारणे हवामान बदलाच्या ऐतिहासिक
चक्रांसाठी जबाबदार आहेत, पण आधुनिक युगातील प्रचंड वेगवान बदलांमागे मानवी
क्रियाकलाप हे मुख्य कारण आहे. जीवाश्म इंधन, वनतोड, आणि अविवेकी औद्योगिकीकरण यांनी हरितगृह
वायूंचे उत्सर्जन अभूतपूर्व पातळीवर नेले आहे. या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी जागतिक सहकार्य, नूतनिकरणीय ऊर्जेचा वापर, आणि पर्यावरणाचे संवर्धन आवश्यक आहे.
हवामान बदलाचे परिणाम हे केवळ "पर्यावरणीय संकट" नसून, एक बहुआयामी मानवी संकट आहे. ध्रुवीय बर्फाचे वितळणे, समुद्रपातळीतील वाढ, आणि जैवविविधतेचा ऱ्हास यांनी पृथ्वीचे
नैसर्गिक चक्र बिघडवले आहे. याच वेळी, कृषीसंकट, आरोग्यसमस्या, आणि निर्वासितांचे प्रमाण वाढून मानवी समाजाचा
पायाच हादरला आहे. या संकटाला तोंड देण्यासाठी जागतिक सहकार्य, न्याय धोरणे, आणि पर्यावरणाबद्दलची जागरूकता निर्माण करणे
गरजेचे आहे.
हवामान बदलावर मात करण्यासाठी नूतनिकरणीय ऊर्जा, वनीकरण, आणि जागतिक सहकार्य यांच्यात समन्वय असावा
लागतो. कायदेशीर साधनांमध्ये NGT सारख्या संस्था आणि पर्यावरण कायद्यांची
अंमलबजावणी ही गंभीर भूमिका बजावतात. तरीही, यशस्वी परिणामासाठी सरकार, उद्योग, आणि नागरिक यांच्यातील सहकार्य आवश्यक आहे. प्रत्येक
व्यक्तीने ऊर्जा बचत, वृक्षारोपण, आणि जागरूकतेद्वारे यात वाटा उचलला पाहिजे.
प्रकल्प संदर्भ
Ø
पर्यावरण पुस्तिका
Ø
भारत सरकारचे पर्यावरण मंत्रालय.
Ø
NASA चे हवामान संशोधन.
Ø
National Green Tribunal (NGT) Documents
Ø
UNFCCC Official Publications
Ø
India’s National Action Plan on Climate
Change (NAPCC)
Ø
World Health Organization (2023)
Ø
Global Climate Risk Index (2022)
---------------------------
PDF DOWNLOAD करण्यासाठी खालील निळ्या रंगातील बाणावर क्लिक करा.
नवीन प्रकल्पांच्या Notification मिळवण्यासाठी Educationalमराठी चे You Tube Channel आत्ताच Sbscribe करा.